Susza dotyka Polskę coraz dotkliwiej. Przekonaliśmy się o tym wiosną i latem 2018 roku. Zjawisko to oprócz powodzi generuje ogromne koszty. Na Forum Ekonomicznym 6 września br. Minister Marek Gróbarczyk oraz Prezes Przemysław Daca przedstawią plan, jak przeciwdziałać skutkom tych żywiołów. Zapraszamy do udziału w dyskusji. Polecamy także wywiad ze specjalistą od spraw suszy Rafałem Jakimiakiem.

Debata z udziałem Marka Gróbarczyka Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Przemysława Dacy Prezesa Wód Polskich odbędzie się w Nowym Domu Forum 6 września br. o godz. 12.05 w Krynicy. Podczas Forum Ekonomicznego Minister Gróbarczyk zainauguruje wraz z Prezesem Dacą Program Rozwoju Retencji. Równie ważna, z punktu widzenia strategii państwa, będzie informacja o planie przeciwdziałania skutkom suszy. W Wodach Polskich trwają prace nad przygotowaniem projektu planów. O zjawisku suszy, jej rodzajach oraz metodach minimalizowania jej skutków opowiada Rafał Jakimiak z Wód Polskich.

Czym jest susza?

Susza jest zjawiskiem naturalnym, spowodowanym tymczasowym spadkiem dostępności wody, wywołanym przede wszystkim przez długotrwały deficyt opadów. Skutkuje szkodami w środowisku i gospodarce, stanowiąc uciążliwość a nawet zagrożenie dla ludności. Zjawisko suszy jest trudne do jednoznacznego określenia. Podstawową trudność stanowi ścisłe zdefiniowanie jej początku i końca. Susza jest najczęściej niejednoznacznie ograniczona w czasie i przestrzeni, z reguły jest rezultatem wielu naturalnych czynników wzajemnie na siebie oddziałujących. Wyróżniamy 4 typy genetyczne suszy, tj. suszę atmosferyczną, rolniczą, hydrologiczną oraz hydrogeologiczną. Wyróżnia się ponadto suszę gospodarczą.

Czym charakteryzują się poszczególne typu suszy?

Susza atmosferyczna powstaje bezpośrednio na skutek sytuacji meteorologicznej – braku opadów lub ich długotrwałego niedoboru w relacji do warunków normalnych w wieloleciu w analizowanym obszarze. Susza rolnicza jest to deficyt zasobów wodnych na potrzeby roślin w profilu glebowym z zaznaczeniem, że nie każdy długi okres bezopadowy i jednoczesny spadek wilgoci glebowej jest suszą rolniczą. Warunkiem zaistnienia suszy rolniczej jest wystąpienie zmian w stanie roślinności, tj. wystąpienia objawów stresu wodnego, spadku w biomasie i ograniczeń plonowania. Jest bezpośrednią konsekwencją wydłużającej się suszy atmosferycznej. Susza hydrologiczna, powszechnie zwana niżówką hydrologiczną, to okres obniżonych zasobów wód powierzchniowych w stosunku do sytuacji przeciętnej w wieloleciu. Susza hydrologiczna jest z reguły kolejnym etapem pogłębiającej się suszy atmosferycznej i rolniczej, ale może również ujawnić się i przebiegać jeszcze po zakończeniu okresu bezopadowego. Susza hydrogeologiczna jest definiowana jako długotrwałe obniżenie zasobów wód podziemnych w relacji do warunków normalnych w wieloleciu. O suszy hydrogeologicznej mówimy wówczas, gdy obniżenie zasobów wód podziemnych ma wpływ na użytkowników wód podziemnych, w tym na pogorszenie stanu ekosystemów zależnych od wód podziemnych i spadkiem dostępności zasobów wód dla ludności i gospodarki.

Czy susza jest groźna?

Susza rozumiana jako spadek dostępności do wody stanowi zagrożenie zarówno dla środowiska, jak i gospodarki. W przypadku deficytu opadów rośnie zagrożenie pożarowe w lasach, wysycha roślinność, ubywa wody w rzekach. To wszystko sprawia, że ekosystemy wodne i od wód zależne stają się mocno zagrożone. W ostatnich latach kilkukrotnie pojawiały się informacje  o  dużej ilości śniętych ryb w naszych rzekach. Jest to efekt  tzw. przyduchy, czyli znacznego zmniejszenia ilości tlenu rozpuszczonego w wodzie  spowodowanego wysokimi temperaturami powietrza oraz mniejszej ilości wody płynącej w cieku. Susza zagraża również gospodarce. Brak wody wpływa na gorsze plony, w skrajnym przypadkach niszcząc je doszczętnie. Ma to bezpośredni wpływ na naszą kieszeń, ze względu na wzrost cen artykułów spożywczych. Susza to również brak wody w studniach i ograniczanie dostaw wody pitnej do mieszkańców. Taka sytuacja jest niewątpliwie dużą uciążliwością. W skrajnych przypadkach może doprowadzać nawet do zagrożenia zdrowia i życia mieszkańców.

Czym jest niedobór wody?

Niedobór wody jest zjawiskiem spowodowanym działalnością antropogeniczną, zachodzi wówczas gdy realizowane zapotrzebowanie na wodę przekracza dostępne zasoby wodne. Niedobory wody bardzo często nakładają się na naturalny przebieg zjawiska suszy, co decyduje o  występowaniu zdarzeń sztucznie pogłębionych susz ekstremalnych o bardzo wysokiej intensywności i gwałtowności pojawiania się, a także wydłużonym czasie trwania. Analizy zjawiska suszy powinny uwzględniać zarówno czynniki naturalne, jak i uwarunkowania związane z kształtowaniem zasobów wodnych oraz ich wykorzystaniem.

Kiedy susza staje się klęską żywiołową?

Klęska żywiołowa to katastrofa naturalna, której skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach.  Pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem. Stan klęski żywiołowej ogłasza Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody. Na szczęście,  w Polsce nigdy nie ogłoszono stanu klęski żywiołowej.

Wody Polskie przygotowują projekt planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS), który zostanie przyjęty w drodze rozporządzenia przez ministra właściwego ds. gospodarki wodnej. Zostaną w nim przedstawione wskaźniki identyfikujące suszę oraz określające jej intensywność. Wskaźniki te umożliwią ocenę czy dany typ suszy już się rozwija czy nie. Dane te będą na bieżąco zestawiane i analizowane. W przypadku pojawienia się zagrożenia suszą informacje będą przekazywane organom odpowiedzialnym za zarządzanie kryzysowe i to do nich będzie należała ostateczna ocena i decyzja dotycząca ogłoszenia stanu klęski żywiołowej. To one każdorazowo określają, czy powstała katastrofa naturalna wymaga podjęcia nadzwyczajnych środków.

Kogo najbardziej dotyka problem suszy?

Jest to ciężkie pytanie. Zjawisko suszy dotyka tak naprawdę każdego z nas. Bezpośrednio susza dotyka rolników, którzy z jej powodu mają mniejsze zbiory bądź zupełnie zniszczone uprawy. Taki stan rzeczy oczywiście odczuwają wszyscy mieszkańcy, przede wszystkim poprzez wzrost cen. Wystąpienie suszy hydrologicznej i hydrogeologicznej dotyka operatorów wodociągów, którzy borykają się ze spadkiem ciśnienia wody w sieci. Może to skutkować czasowym brakiem dostaw wody do mieszkańców, a także na cele gospodarcze, ograniczając w ten sposób produkcję. W przypadku mieszkańców korzystających z własnych studni kopanych susza powoduje ogromne trudności. Wówczas mieszkańcy są zdani na pomoc samorządu, który może przykładowo dostarczać wodę za pomocą beczkowozów.

Czy w Polsce grożą nam częste susze?

Susze zagrażają większości obszarów świata. Polska nie jest tutaj wyjątkiem. Analiza wyników badań klimatycznych jednoznacznie wskazuje, że od połowy poprzedniego wieku, częstotliwość występowania susz w Polsce rośnie. Obecnie co 2-3 lata pojawia się u nas susza i nie widać możliwości poprawy tej sytuacji. Od początku tego wieku susze nawiedzały nasz kraj m.in. w roku 2000, następnie w latach 2002-2003, 2005-2006, 2011-2012, w roku 2015 i teraz w 2018 roku. Na występowanie suszy nie mamy większego wpływu. Jednak możemy minimalizować jej skutki. Żeby susza była jak najmniej dotkliwa, potrzebne są działania długofalowe i strategiczne. Realizacja działań zawartych w PPSS,  przyczyni się do ograniczenia zjawiska suszy oraz łagodzenia skutków suszy na społeczeństwo, środowisko i gospodarkę. Dokument ten, wraz z planami gospodarowania wodami oraz planami zarządzania ryzykiem powodziowym, przygotowywanymi przez Wody Polskie, stanowić będzie program zintegrowanej ochrony wód i gospodarki wodami. Jego celem jest zapewnienie dobrej jakości oraz wystarczającej ilości wód służących wszystkim działom gospodarki narodowej oraz środowisku naturalnemu. Wody Polskie w ramach opracowywania tych planów  zidentyfikują  i dokonają zhierarchizowania miejsc zagrożonych wystąpieniem zjawiska suszy na poszczególnych obszarach dorzeczy oraz ocenią potrzeby w zakresie ochrony przed suszą.

Jakie działania podejmują polskie instytucje, a przede wszystkim Wody Polskie, by przeciwdziałać skutkom suszy?

Głównym dokumentem strategicznym w Polsce, w zakresie przeciwdziałania skutkom suszy, jest wspomniany już plan przeciwdziałania skutkom suszy. Zgodnie z art. 240 ust. 2 pkt 8 ustawy prawo wodne, na podstawie której działamy, rolą Wód Polskich jest opracowanie projektu PPSS i jego aktualizacje. Przygotowywany przez nas projekt planu to kluczowy dokument, który ma charakter strategiczny – na jego podstawie będą prowadzone działania, które przyczynią się do minimalizowania skutków suszy. Na każdym szczeblu, kiedy mówimy o przygotowywanych przez nas materiałach planistycznych, podkreślamy, że są to dokumenty strategiczne – są one przyjmowane rozporządzeniem ministra lub prezesa rady ministrów. To nie są tylko i wyłącznie nasze wewnętrzne opracowania. Następnie, na podstawie tego dokumentu, będą prowadzone konkretne działania przez organy administracji rządowej i samorządowej. PPSS zawiera analizę możliwości powiększenia dyspozycyjnych zasobów wodnych, propozycje budowy lub przebudowy urządzeń wodnych, propozycje niezbędnych zmian w zakresie korzystania z zasobów wodnych oraz zmian naturalnej i sztucznej retencji, a także katalog działań służących przeciwdziałaniu skutkom suszy. PPSS zostanie opracowany w 2020 r.

Ważnym projektem komplementarnym do PPSS, będzie Program Rozwoju Retencji (PRR) opracowywany przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej w ścisłej współpracy z Wodami Polskimi. W pracach nad projektem programu uczestniczyć będą także Lasy Państwowe i Ministerstwo Rolnictwa. Opracowanie obu dokumentów umożliwi wskazanie obszarów, gdzie należy i gdzie możliwe jest wybudowanie zbiorników retencjonujących wodę. Jest to istotne z tego względu, że obecnie retencja wodna w Polsce wynosi zaledwie 6,5 procent odpływu rocznego. Reszta wody odpływa bezużytecznie do morza, co nie daje pełnej możliwości ochrony przed powodzią i suszą, a także nie gwarantuje odpowiedniego zaopatrzenia w wodę. Projekt PRR zakłada szerokie konsultacje społeczne. Aktualnie trwają prace projektowe nad budową zbiornika wodnego w Siarzewie. Jest to inwestycja o strategicznym znaczeniu. Zapewni bezpieczeństwo zaporze we Włocławku, zmniejszy ryzyko powodziowe w regionie, ale również przyczyni się w istotny sposób do przeciwdziałania skutkom suszy na Kujawach, gdzie występuje duży niedobór wody.

Fot. Energa. Wizualizacja zbiornika wodnego w Siarzewie.

Innymi przykładami działań są realizowane od wielu lat przez Lasy Państwowe projekty, współfinansowane z funduszy europejskich, których celem jest dostosowania lasów do zmian klimatu. W ramach tych projektów zwiększane są możliwości retencyjne lasów, poprzez m.in. budowanie zbiorników małej retencji. Ważnym działaniem, które podejmuje państwo Polskie jest również projekt Ministerstwa Środowiska pod nazwą „Opracowanie planów adaptacji do zmian klimatu w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców”. Projekt ten wraz z projektem realizowanym przez m.st. Warszawę przyczyni się do przystosowania 45 miast do obserwowanych i prognozowanych zmian klimatu,  w tym do minimalizowania skutków suszy w miastach. Zapraszam Państwa do odwiedzania  stopsuszy.pl. To strona dedykowana projektowi pod nazwą „Opracowanie planów przeciwdziałania skutkom suszy na obszarach dorzeczy” i podstawowe źródło informacji o projekcie oraz aktualnościach związanych z jego realizacją oraz zagadnieniami dotyczącymi ochrony środowiska, przeciwdziałania skutkom suszy oraz adaptacjom do zmian klimatu.

Jakie działania składają się na plan przeciwdziałania skutkom suszy?

Najważniejszym działaniem w przypadku wystąpienia suszy jest zagwarantowanie dostępu do wody, o odpowiedniej jakości i ilości, na potrzeby ludności, dla utrzymania życia i zdrowia. Następnie minimalizacja i przeciwdziałanie negatywnego oddziaływania zjawiska suszy na stan jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych i podziemnych oraz ograniczenie negatywnego oddziaływania suszy na działalność gospodarczą. Działania w PPSS można podzielić na 4 grupy tematyczne: działania edukacyjne i formalno-prawne, zarządzanie, restrykcje i monitoring, wytyczne i dobre praktyki oraz kształtowanie zasobów wodnych.

Jakie działania może podjąć zwykły człowiek, by przeciwdziałać skutkom suszy?

Każdy z nas może lokalnie przeciwdziałać zmianom klimatu, a co za tym idzie minimalizować skutki suszy. Do takich działań należy społeczne sadzenie drzew i zazielenianie najbliższej okolicy. Dzięki temu lokalnie zwiększamy infiltracje wód opadowych, a także zwiększamy poziom retencji. Dobrym nawykiem jest również gromadzenie deszczówki na posesjach i wykorzystywanie jej do podlewania przydomowych ogródków. Istotną rzeczą, którą może zrobić każdy z nas, to skuteczne zachęcanie  lokalnych władz do podjęcia działań związanych z przystosowaniem do zmian klimatu.  Takie  zadania  to np. tworzenie zagłębień, niecek, zbiorników suchych, w których mogą być gromadzone czasowo wody opadowe lub roztopowe, rewitalizacja parków i nieużytków pod kątem retencji i bioróżnorodności czy dbanie o stan stawów, oczek wodnych, miejsc podmokłych czy lokalnych cieków. Każdy z nas może w swoich łazienkach zainstalować aparatury, które posłużą racjonalizacji zużycia wody. Można zainstalować toalety z 2 poziomami spłukiwania wody czy zainstalować na kranach perlatory, które polegają na wytworzeniu mieszaniny wodno-powietrznej zmniejszającej udział wody w strumieniu wypływającym z baterii. Ważną sprawą jest zmiana nawyków w toalecie. Przykładowo mycie zębów pod bieżącą wodą może spowodować straty nawet 9 l wody na minutę, także warto zakręcić kurek z wodą. 

Jakie są skuteczne metody do walki z suszą, jej skutkami? Czy jest państwo, które skutecznie opanowało suszę?

Z samym zjawiskiem suszy, mechanizmem jego powstawania walczyć skutecznie się nie da. Opanować suszy się  nie da. Żadne z państw, gdy pojawi się susza, nie jest wstanie zadziałać tak, aby pozbyć się suszy. Można tylko ograniczać zużycie wody, dopłacać za poniesione szkody i przerzucać wodę z miejsca gdzie jest jej nadmiar tam, gdzie jej brakuje – to są działania powszechnie stosowane. Spójrzmy na ten rok. Z suszą walczyła znaczna część Europy, w tym tak rozwinięte gospodarczo Niemcy czy Wielka Brytania. W Europie, na świecie prowadzonych jest szereg działań, których celem jest minimalizowanie skutków suszy. W walce z suszą a bardzo ważne jest prowadzenie działań technicznych jak np. budowa zbiorników małej czy dużej retencji, modernizacja istniejących sieci wodociągowych czy systemów melioracyjnych. Gdy pojawia się zjawisko suszy, równie ważne jest opracowywanie wytycznych do racjonalnego wykorzystywania wody i reguł sterowania urządzeniami retencjonującymi wodę. Priorytetem działań państwa powinno być prowadzenie działań edukacyjnych propagujących oszczędzanie wody. Wszystkie z tych aspektów zawarte są  w planie przeciwdziałania skutkom suszy.

Czy susza rolnicza jest do opanowania?

Susza jak każdy inny żywioł jest trudny do opanowania. Nie ma możliwości, aby w stu procentach zabezpieczyć się przed pojawianiem tego zjawiska. Jak już wcześniej o tym była mowa, susza jest zjawiskiem naturalnym, jest to naturalna cecha klimatu, w związku z tym należy przestawić myślenie i zdać sobie sprawę, że zjawisko to będzie co kilka lat powracać. Oczywiście nie jest tak, że nie jesteśmy w stanie nic zrobić. Można minimalizować skutki suszy, by były one mniej dotkliwe. Takimi działaniami są m.in. kreowanie świadomości rolników w zakresie możliwości tworzenia retencji na obszarach rolnych, wsparcie rzeczowe i finansowe dla poszkodowanych, opracowanie wytycznych do racjonalnego zużycia wody w rolnictwie a także budowa systemów melioracyjnych nawadniająco-odwadniających.

Dziękuję za rozmowę.

Magdalena Romaniuk

Wydział Komunikacji Społecznej

Rafał Jakimiak, specjalista w Wydziale Planowania Ochrony Przeciwpowodziowej i Suszy Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie, kierownik zespołu opracowującego plan przeciwdziałania skutkom suszy, redaktor naczelny stopsuszy.pl.