Łączy transgranicznie Polskę z Republiką Czeską i Republiką Federalną Niemiec. Jej najdłuższy odcinek liczący 742 km przebiega w granicach Państwa Polskiego i stanowi naturalną granicę między zachodnią częścią Polski a Niemcami. Odra  – druga  pod względem długości całkowitej rzeka  w kraju za sprawą szeregu projektów modernizacyjnych wraca do łask i odzyskuje swoje możliwości żeglugowe. Na  szczególną uwagę zasługuje Odrzańska Droga Wodna.

Szlak wodny, którego regulacja rozpoczęła się już XII wieku stanie się jednym z kluczowych tematów zbliżającego się Kongresu Żeglugi Śródlądowej w Opolu. Ważne dla gospodarki wodnej, regionu, przemysłu, transportu śródlądowego oraz środowiska wodniackiego wydarzenie odbędzie się w dniach 19-20 września 2018 r. i stanie się okazją do dyskusji na temat perspektyw i przyszłości żeglugi śródlądowej w kraju. Prowadzone  inwestycje  i szeroko zakrojone  plany znajdują potwierdzenie w rzeczywistości.

Administratorem śródlądowych dróg wodnych w kraju, w tym również ODW jest Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, które poprzez swoje jednostki administracyjne zarządza poszczególnymi odcinakami szlaku i realizuje inwestycje. Odrzańską  Drogę  Wodną  utworzono na 687 km Odry.  ODW zaczyna się w miejscowości Racibórz i do śluzy w Kędzierzynie-Koźlu, czyli na odcinku 44,4 km, posiada klasę Ia. Od Koźla do Ujścia Nysy, tj. na odcinku 85,8 km jest szlakiem o III klasie drogi wodnej. Cały ten odcinek jest zarządzany przez PGW WP Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach.

Łatwo zauważyć rozmach prowadzonych przedsięwzięć na drogach wodnych w kraju, realizowanych w myśl spójnej koncepcji, zwłaszcza po wielu latach przestoju i zaniechań inwestycyjnych. Począwszy od Kanału Gliwickiego – integralnej części ODW, przez modernizacje jazów odrzańskich na odcinku Odry Opolskiej, po inwestycje na rzecz retencji czy minimalizowania ryzyka powodzi, realizowane są zamierzenia sprzyjające rozwojowi żeglugi.

Kanał Gliwicki, będący częścią ODW w zarządzie RZGW w Gliwicach wybudowany został w latach 1934 - 1938, w miejsce istniejącego od początku XIX wieku Kanału Kłodnickiego. Jest drogą wodną łączącą rzekę Odrę z Gliwicami w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Jego długość to 40,60 km, maksymalna głębokość 3,50 m a różnica poziomów wody na początku i końcu kanału wynosi 43,60 m. Początek kanału znajduje się w Kędzierzynie-Koźlu na 98. kilometrze rzeki Odry, natomiast koniec w basenie portowym Portu Gliwice. Kanał przebiega przez województwa opolskie i śląskie. Został podzielony stanowiskami śluzowymi na odcinki: Kłodnica, Nowa Wieś, Sławięcice, Rudziniec, Dzierżno i Łabędy.

Śluza Sławięcice.

Droga wodna, mocno nadszarpnięta upływem czasu poddawana tylko bieżącym remontom i konserwacji, wymagała kompleksowej modernizacji. Działania doraźne, mające na celu utrzymanie drożności kanału żeglugowego i prowadzone naprawy okazały się niewystarczające, dlatego też po wejściu Polski do Unii Europejskiej zdecydowano o zgłoszeniu zadań modernizacyjnych Kanału Gliwickiego do sfinansowania z Funduszu Spójności. Cały projekt modernizacji podzielono na III etapy. W I, dzieląc go na dwie fazy, poddano modernizacji śluzy Łabędy, Dzierżno, Rudziniec i Kłodnica. W II etapie modernizowane są śluzy Sławięcice i Nowa Wieś, zaś III etap przewidziano na prace w korycie żeglugowym oraz obiektach hydrotechnicznych towarzyszących kanałowi. Zasadniczy cel modernizacji to poprawa warunków transportu wodnego poprzez zwiększenie przepustowości i efektywności, skrócenie czasu śluzowań, zwiększenie bezpieczeństwa ruchu na Kanale i niezawodności urządzeń na śluzach. Rozwój infrastruktury wpływa również na wzrost atrakcyjności regionu, a poprawa warunków żeglugowych  skutkuje przeniesieniem części ładunków drogowych i kolejowych na wodę, co jest korzystne dla środowiska. Transport wodny jest bowiem jedną z bardziej ekologicznych i przyjaznych środowisku form transportu ładunków.

Proces modernizacji śluz Rudziniec i Kłodnica zakończył się w 2015 r. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach, poprzednik prawny Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie zrealizował zadanie w ramach projektu pn. „Modernizacja śluz odrzańskich na odcinku będącym w zarządzie RZGW w Gliwicach – przystosowanie do III klasy drogi wodnej”. Wartość prac remontowych, współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-13 wyniosła blisko 54 mln zł brutto. Z uwagi na fakt, że śluzy Kanału Gliwickiego są obiektami bliźniaczymi dwukomorowymi zakres prac modernizacyjnych na każdej ze śluz jest zbliżony i można go przybliżyć na przykładzie śluzy Rudziniec - trzeciej (licząc od Odry) z sześciu śluz na Kanale Gliwickim i pierwszej w granicach administracyjnych woj. śląskiego. Ma ona 71,5 m długości, 12 m szerokości, 6,25 m spadu, zaś wysokość ścian wynosi ponad 10 m. Obiekt jest dwukomorową śluzą bliźniaczą. Głowy górne śluzy po stronie północnej i południowej to monolityczne konstrukcje żelbetowe, pomiędzy którymi przebiega kanał łącznikowy zamykany zasuwą, służący do oszczędnościowego śluzowania. Ściany komór wykonane są z profili stalowych, tzw. larsenów, jako ścianki szczelne. Zarówno górne jak również dolne wrota poruszane są mechanicznie za pomocą napędu elektrycznego. Awanporty zostały wyposażone w wyremontowane stalowe dalby.

Wykonawca przebudował i wyremontował na śluzie w Rudzińcu odcinki awanportów, komór śluzy oraz zajął się rekonstrukcją betonów głów dolnych i górnych wraz z dnem śluzy. Wykonał również remont części podziemnej i nadziemnej budynku sterowni oraz pięciu maszynowni zlokalizowanych na głowach śluzy. Powstała nowa konstrukcja komory wlotowej wraz z kanałem obiegowym i dwa pomosty w awanporcie dolnym umożliwiające załogom zejście na ląd z punktami poboru wody i energii. Prace na tym obiekcie, jak i pozostałych, obejmowały remont zarówno północnej, jak i południowej komory śluzy. Aby rozpocząć roboty konieczne było wykonanie gródz budowlanych, umożliwiających przebudowę i remont poszczególnych elementów śluzy. Roboty objęły ponadto remont elementów konstrukcji, umożliwiającej śluzowanie wraz z istniejącymi mechanizmami napędowymi. Obiekt wyposażono w nowoczesną instalację elektryczną, teletechniczną i elektroniczną. Do jej wykonania zużyto ponad 18 km kabli i światłowodów. Śluza zyskała nowy system monitoringu i elektronicznego sterowania. Oprócz prac bezpośrednio na śluzie wykonawca wykonał również sieć dróg i nawierzchni wokół obiektu oraz poprowadził nowe przyłącza kanalizacyjne i wodociągowe. Wzmocniono grunt i uporządkowano teren wzdłuż budowli.

Śluza w Rudzińcu.

Prace o zbliżonym zakresie są kontynuowane na śluzach Łabędy, Dzierżno, Sławięcice i Nowa Wieś. Prace na śluzach Kłodnica i Rudziniec Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach przeprowadził w ramach pierwszego etapu projektu modernizacji, który objął także kontynuowane roboty na śluzach Dzierżno i Łabędy. Planowany całkowity koszt realizacji I etapu projektu modernizacji śluz Kanału Gliwickiego wynosi 173,6 mln zł. Dofinansowanie ze środków unijnych (Fundusz Spójności w ramach POIiŚ) to kwota 143 mln zł. Z kolei zakładany całkowity koszt realizacji II etapu projektu to kwota ponad 110 mln zł., z czego dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej to ponad 93 mln zł. Wody Polskie w Gliwicach zabiegają o środki na realizację III ostatniego etapu modernizacji Kanału Gliwickiego. W jego ramach prace zostaną wykonane przede wszystkim w korycie żeglugowym kanału i w obrębie budowli towarzyszących, odmulone zostanie koryto, naprawione będą skarpy i ubezpieczenia brzegowe, odtworzony zostanie system łączności.

Jednocześnie PGW Wody Polskie RZGW w Gliwicach prowadzi szereg inwestycji na Odrzańskiej Drodze Wodnej w odcinku Odry opolskiej. Wśród nich możemy wyróżnić przebudowę trzech jazów sektorowych w Januszkowicach, Wróblinie i Zwanowicach na jazy klapowe z napędem hydraulicznym wraz z przebudową obiektów towarzyszących jak: sterownie i maszynownie jazowe, przepławki dla ryb, kładki komunikacyjne, tamy rozdzielcze, nabrzeża przeładunkowe, umocnienia brzegowe, poszury jazowe, obiekty energetyczne oraz drogi dojazdowe. Planowany całkowity koszt realizacji projektu wynosi ponad 109 mln zł., w tym dofinansowanie ze środków unijnych to ok. 98 mln zł. Ponadto, wkrótce zmodernizowane zostaną 3 długie śluzy pociągowych z awanportami i sterowaniami na stopniach wodnych: Januszkowice, Krapkowice i Opole. Rewitalizacji będą zaś poddane śluzy krótkie dla ciągłości żeglugi śródlądowej - przystosowanie Odry do III klasy drogi wodnej. Planowany całkowity koszt realizacji projektu, dla którego podpisano już pre-umowę z Centrum Unijnych Projektów Transportowych wynosi 185 mln zł.

Kolejne z zadań RZGW w Gliwicach to budowa jazu klapowego na stopniu wodnym Ujście Nysy w km 180,50 rzeki Odry. Projekt, którego wartość przewiduje się na 135 mln zł. uwzględnia również obiekty towarzyszące jazowi. Zgodnie z zakresem przedsięwzięcia rozbiórkę przejdzie istniejący jaz kozłowo-iglicowy. Zastąpi go nowy jaz klapowy o napędzie hydraulicznym z przepławką dla ryb. Przebudowana zostanie mała śluza, na śluzę o szerokości 12 m i długości 190 m i głębokości na progach minimum 3,5 m, z podziałem komory głową pośrednią na dwie części (135 m i 55m). Modernizacji będzie poddana istniejąca śluzy pociągowa. W jej ramach renowację lub rozbiórkę i odtworzenie przejdą powierzchnie betonowe i ceglane okładziny komór, peronów i głów, zabezpieczenia antykorozyjne, zakonserwowane zostaną napędy, wrota. Zmianie ulegnie system sterowania i zasilania energetycznego śluzy. Zaplanowano również przebudowę tam rozdzielczych pomiędzy śluzami i jazem od strony górnej i dolnej wody, przebudowę awanportów oraz regulację i ubezpieczenie brzegów. Zbudowane zostanie nabrzeże przeładunkowe oraz obiekty komunikacyjne, takie jak drogi, kładka nad śluzami i jazem. Równie szeroko zapowiada się zakres realizacji modernizacji jazów na stopniach wodnych Krępa, Groszowice i Dobrzeń, których wartość oszacowano na 140 mln zł.i podpisano pre-umowę z Centrum Unijnych Projektów Transportowych (CUPT). Dla powyższych projektów trwa pozyskiwanie decyzji administracyjnych i dokumentacji projektowej.

Januszkowice - prawe światło z ustawionymi łożyskami i zabetonowaną obudową dławicy.

Rozwojowi żeglugi, śródlądowego transportu wodnego i dróg wodnych służą także inne inwestycje w gospodarce wodnej. Choć są realizowane z uwagi na odmienne cele bezpośrednie, wywierają pośredni wpływ na żeglugę, a przede wszystkim dowodzą kompleksowej i spójnej koncepcji inwestycyjnej.

Takim przykładem może być budowa stopnia wodnego Malczyce, zlokalizowanego na prawym brzegu Odry, w pobliżu Malczyc. Jego budowę rozpoczęto w 1997 r. zaraz po tzw. „powodzi tysiąclecia”. W maju tego roku Wody Polskie uruchomiły śluzę, która jest istotnym elementem inwestycji. Realizacja całego kompleksu zostanie zakończona w 2019 r. Głównymi zadaniami stopnia wodnego są: łagodzenie skutków suszy, przywrócenie parametrów szlaku żeglugowego do klasy międzynarodowej, jak również produkcja energii w elektrowni wodnej.

W tym kontekście warto też zwrócić uwagę na największą inwestycję przeciwpowodziową w kraju – budowę suchego zbiornika Racibórz Dolny – polder na rzece Odrze w woj. śląskim. Obiekt zapewni ochronę przeciwpowodziową na obszarze 600 km² dla ponad 2,5 mln osób zamieszkujących m.in. Wrocław, Racibórz, Opole, Brzeg, Oławę czy Kędzierzyn-Koźle.

Strategiczne znaczenie dla gospodarowania wodami ma także inwestycja niezbędna dla zatrzymania procesu stepowienia Kujaw i Pomorza. Mowa o długo oczekiwanym drugim stopniu wodnym na Wiśle – stopień wodny Siarzewo. Jego realizacja zwiększy również bezpieczeństwo przed powodzią w północnej Polsce. Inwestycja będzie realizowana przy uwzględnieniu wszystkich potrzeb i uwarunkowań, w tym: środowiskowych, społecznych, ekonomicznych. Zapewni również korzyści w zakresie żeglugi śródlądowej, energetyki i turystyki.  Szacowany koszt to ok. 3 mld zł.

Z kolei Lubiąż i Ścinawa to lokalizacje kolejnych stopni wodnych kaskady Odry. Będą to obiekty wielozadaniowe. Poza tym, że wpłyną na ochronę przeciwpowodziową i zmniejszenie skutków suszy, to powstrzymają procesy erozyjne w korycie Odry. Posłużą również do produkcji energii elektrycznej oraz wpłyną na poprawę warunków żeglugowych.

Wraz ze wzrostem nakładów finansowych w gospodarce wodnej wzrasta również społeczna świadomość potrzeb w tym zakresie. Dowodzi tego choćby „rejs badawczy” który wyruszył 14 września z Raciborza, by pokonując odcinek Odry o najniższej klasie drogi żeglownej dotrzeć do Kędzierzyna-Koźle i w tym czasie wzbudzić dyskusję na temat optymalizacji wariantów i rozwiązań na rzecz rzeki i żeglugi. Inicjatywa zorganizowana przez Radę Kapitanów Żeglugi Śródlądowej wraz z czeskimi stowarzyszeniami działającymi na rzecz rozwoju żeglugi z założenia miała dowieść potrzeby prowadzenia inwestycji na rzecz udrożnienia dróg wodnych, czyli w zakresie który Wody Polskie sukcesywnie realizują. Marcin Nowak, zastępca Dyrektora Zarządu Zlewni w Gliwicach zauważył w czasie rejsu, że zainteresowanie żeglugą o zróżnicowanym charakterze, zarówno transport, jak i turystyka dowodzą słuszności inwestycji na drogach wodnych i realizacji przedsięwzięć, za sprawą których odrzańska żegluga będzie możliwa przez większą część roku.

Wyzwaniom, jakie stoją przed administratorem Odrzańskiej Drogi Wodnej sprzyja intensyfikacja przepraw transportowych. Przykładem może być Kanał Gliwicki. W ubiegłym roku, po pięcioletniej przerwie wznowiono przeładunek urobku w Śląskim Centrum Logistyki S.A. Pierwsze barki wypełnione węglem wypłynęły z Portu Gliwice 14 lipca 2017 r., by pokonując Kanał Gliwicki i rzekę Odrę, dotrzeć do Wrocławia. Tym samym zapoczątkowano transport zakontraktowanych ponad 120 tys. ton węgla. W bieżącym sezonie żeglugowym Kanałem Gliwickim wyprawionych zostanie blisko 250 tys. ton węgla. W poprzednim sezonie nawigacyjnym Kanał Górnośląski pokonało ponad 12 tys. jednostek pływających, podczas gdy dwa lata wcześniej prześluzowano ich 5 tys.

Linda Hofman

Rzecznik Prasowa RZGW w Gliwicach